جامعه مدنی

معرفی کوتاه

جامعه مدنی

چاپ نخست این کتاب در سال 1377 منتشر شد، زمانی که یک سالی از پیروزی چپ‌های اسلامی قدیمی در قامت اصلاح‌طلبان جدید در انتخابات ریاست جمهوری 2 خرداد 1376 می‌گذشت و مباحث مربوط به جامعۀ مدنی، دموکراسی و آزادی سیاسی بسیار داغ بود. اکنون بیش از 20 سال از آن زمان می‌گذرد و با کمال شگفتی و شاید تأسف باید گفت مباحث این کتاب هنوز برای جامعه ما موضوعیت دارد. جنبش دوم خرداد که بعدتر به اصلاح‌طلبی معروف شد با طرح افکار و شعارهایی کم و بیش خارج از گفتار مألوفِ ایدئولوژی حاکم، اکثریت آرای عمومی به‌ویژه جوانان را جلب کرد و به قدرت رسید. این گفتار جدید عمدتاً حول محور مفاهیمی مانند جامعۀ مدنی، حقوق شهروندی، آزادی اندیشه و مانند آن می‌چرخید. به نظر می‌رسید قریب به دو دهه پس از انقلاب اسلامی، دیگر گفتار ایدئولوژیک رسمی حکومتی که ناظر بر ارزش‌های «سنّتی» بود مانند سابق خریدار چندانی ندارد و بخش مهمی از نسل جدید برآمده از دامان انقلاب در دهۀ 1360 بیش‌تر به نگاه متفاوت و «مدرن» به انسان و جامعه علاقه‌مند است. البته شکی نیست که بحث «سنّت و مدرنیته» به نوعی در سال‌های منتهی به انقلاب آغاز شده بود که وجه غالب آن را ستیز ایدئولوژیک با مدرنیته یا مظاهر زندگی «غربی» تشکیل می‌داد؛ اما این بار تفاوت در این بود که نه تنها کل مدرنیته در قالب‌هایی مانند «غربزدگی» مورد نقد قرار نمی‌گرفت بلکه همدلی با برخی جنبه‌های آن تبدیل به بخش مهمی از گفتار اصلاح‌طلبان شده بود. این رویکرد جدید نیروهای چپ برای همرزمان سابقشان از طیف سنّتی، که بعدتر به اصول‌گرایان معروف شدند، قابل درک و هضم نبود چراکه مشاهده می‌کردند افراطیون سابق اکنون به رقبای خود درس تساهل و تسامح می‌دهند! جوانان پرشوری که از دیوار سفارت آمریکا بالا رفتند و تخم افراطی‌گری بی‌دلیل در روابط بین‌المللی را در کشور کاشتند، و یا با تنگ‌نظری و انحصارطلبی حوزه‌های فرهنگی و هنری را به زعم خود از نیروهای غیر خودی یا غیر انقلابی «پاکسازی» کردند، و طرفدار پیگیر مصادره‌ها و سلب مالکیت‌ها بودند اکنون پرچم جامعۀ مدنی، مدرنیته و حقوق شهروندی را به دست گرفته‌اند. به هر حال، این تحول از افراطی‌گری به اصلاح‌طلبی، با شگفتی تأییدآمیز اغلب ناظران بی‌طرف، روشنفکران و پژوهشگران غیر حکومتی روبرو شد… اصلاح‌طلبان (چپ‌های سابق) خود را وارثان برحق انقلاب می‌دانستند و معتقد بودند «انحرافی» که پس از پایان جنگ تحمیلی در مسیر انقلاب ایجاد شد و نیروهای چپ را در صحنۀ سیاسی به حاشیه راند با جنبش اصلاح‌طلبی باید تصحیح شود. آن‌ها که با شعارهای «مدرن» و «آزادی‌خواهانه» به صحنه آمده بودند در مباحث خود کم‌تر به کارنامۀ اعمال گذشتۀ خود می‌پرداختند…ده سال نخست انقلاب دوران سیطرۀ عملی و نظری ایدئولوژی انقلابی چپ اسلامی بود که نتیجۀ آن را می‌توان در ایجاد نوعی اقتصاد دولتی ناکارآمد و فضای سیاسی ـــ فرهنگی بسته و تحت نظارت و ممیزی سختگیرانه مشاهده کرد. اصلاحات اقتصادی که از سال 1368 آغاز شد برخلاف تصور رایج صرفاً به دلیل پایان جنگ و ضرورت بازسازی پس از آن نبود بلکه بیش‌تر به علت بن‌بست اقتصاد دولتی و فضای بستۀ فرهنگی بود که بر نارضایتی عمومی دامن می‌زد و دیگر قابل دوام به نظر نمی‌رسید. این اصلاحات نیازمند تدبیر جدیدِ عمل‌گرایانه‌ای خارج از گفتار ایدئولوژیک چپ بود، اقداماتی مانند آزادسازی اقتصادی، میدان دادن به بخش خصوصی که از سوی برخی نیروهای چپ به رجعت به «سرمایه‌داری منحط غربی» تعبیر شد.